(toc) #title=(Sự thật đằng sau ly cafe nesle)
Cuối tuần với tôi, đó là khoảng thời gian quý giá nhất, một ốc đảo bình yên giữa sa mạc hối hả của công việc. Tôi thích cái cảm giác được ngồi bên chiếc laptop thân thuộc, không phải vì áp lực deadline, mà chỉ để thỏa sức "vọc vạch" những dòng lệnh automation, nhìn chúng tự động chạy và sắp xếp lại thế giới kỹ thuật số của mình một cách ngăn nắp. Một cảm giác tự do và kiểm soát đến lạ.
Sáng nay cũng vậy. Một buổi sáng thứ Bảy lười biếng, Sài Gòn ngoài kia vẫn còn ngái ngủ. Tôi tự pha cho mình một ly Nescafé nóng, hương thơm quen thuộc lan tỏa khắp căn phòng. Vừa nhấp một ngụm, vừa theo dõi một quy trình tự động hóa đang chạy trơn tru, tôi chợt thấy cuộc sống thật tiện lợi. Mọi thứ dường như đều có thể được tối ưu, được đóng gói, được phục vụ ngay tức thì, từ công việc cho đến ly cà phê trên tay.
Sự tiện lợi. Chúng ta yêu nó, khao khát nó, và sẵn sàng trả giá cho nó.
Suy nghĩ đó chợt gợi cho tôi nhớ về một bài viết tôi đọc được cách đây không lâu, một bài phân tích dài về việc "Coca-Cola đã giết chết Mexico như thế nào". Một câu chuyện rợn người về cách một thương hiệu biểu tượng, một lon nước ngọt giải khát, lại có thể che giấu đằng sau nó cả một hệ lụy khổng lồ về sức khỏe cộng đồng, về tài nguyên nước và về sự thao túng chính trị.
Tôi bất giác nhìn xuống ly cà phê của mình. Logo Nestlé màu trắng đỏ nổi bật trên nền đen. Một thương hiệu còn lớn hơn, quen thuộc hơn, len lỏi vào từng ngóc ngách của cuộc sống, từ hộp sữa cho em bé, chai nước khoáng, thanh KitKat cho đến cả viên gia vị Maggi trong bếp.
Một câu hỏi chợt lóe lên trong đầu, một câu hỏi khiến tôi không thể ngồi yên: "Nếu một lon nước ngọt có thể che giấu một câu chuyện đen tối như vậy, thì ly cà phê tôi đang cầm trên tay, liệu có thực sự trong sạch?"
Và thế là, tôi gạt những dòng lệnh automation qua một bên. Tôi bắt đầu tìm kiếm. Tôi lao vào một cuộc hành trình không định trước, một cuộc phiêu lưu xuyên qua những bản báo cáo, những bài điều tra, những bộ phim tài liệu. Tôi muốn biết, đế chế khổng lồ mang tên Nestlé này đã được xây dựng nên như thế nào.
Và những gì tôi tìm thấy, đã khiến ly cà phê trên tay tôi nguội ngắt và đắng hơn bao giờ hết.
Tội Ác Khởi Nguồn: Khi Sữa Mẹ Mang Vị Đắng Của Đồng Tiền
Câu chuyện kinh hoàng nhất, và cũng là vết nhơ lớn nhất trong lịch sử của Nestlé, không liên quan đến cà phê hay sô-cô-la. Nó liên quan đến một thứ thiêng liêng và thuần khiết nhất: sữa mẹ và sinh mạng của trẻ sơ sinh.
Vào những năm 1970, Nestlé bắt đầu một chiến dịch marketing quy mô lớn cho sản phẩm sữa bột công thức ở các nước đang phát triển tại châu Phi, châu Á và Mỹ Latinh. Về lý thuyết, đây là một sản phẩm nhân văn, một giải pháp cho những bà mẹ không có đủ sữa. Nhưng cách họ thực hiện chiến dịch này lại là một bài học tàn nhẫn về marketing phi đạo đức.
Nestlé đã triển khai một đội quân "milk nurses" – những nữ nhân viên bán hàng mặc đồng phục y tá. Họ đến các bệnh viện, các phòng khám, tiếp cận những bà mẹ mới sinh, những người còn đang bỡ ngỡ và thiếu thông tin. Họ vẽ nên một bức tranh hiện đại và khoa học, rằng sữa công thức là một phát minh tân tiến, một biểu tượng của lối sống phương Tây, giúp em bé thông minh và khỏe mạnh hơn. Họ phát những mẫu thử miễn phí, đủ dùng trong vài tuần đầu.
Và đây chính là điểm mấu chốt của cái bẫy
Khi một người mẹ cho con dùng sữa ngoài liên tục trong những tuần đầu, cơ thể cô ấy sẽ tự động giảm và ngưng sản xuất sữa mẹ. Khi các mẫu thử miễn phí hết, họ không còn lựa chọn nào khác ngoài việc phải bỏ tiền ra mua sữa bột của Nestlé. Họ đã bị tước đi khả năng nuôi con bằng chính dòng sữa tự nhiên của mình.
Nhưng bi kịch thực sự nằm ở chỗ khác. Ở những quốc gia nghèo đói, điều kiện vệ sinh cực kỳ thiếu thốn. Các bà mẹ, vì không được hướng dẫn đầy đủ, đã pha sữa bột với nguồn nước bẩn, không được đun sôi. Những bình sữa không được tiệt trùng đúng cách. Kết quả là hàng triệu trẻ sơ sinh đã phải chịu đựng những căn bệnh tiêu chảy, nhiễm khuẩn và suy dinh dưỡng trầm trọng.
Chưa dừng lại ở đó, vì sữa bột là một sản phẩm đắt đỏ, nhiều gia đình đã phải "pha loãng" sữa hơn so với công thức chuẩn để tiết kiệm. Những đứa trẻ uống thứ "nước gạo" đó mỗi ngày, không nhận đủ dinh dưỡng, và dần dần chết mòn. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và UNICEF đã ước tính rằng có hàng triệu trẻ em đã chết vì những hệ lụy trực tiếp từ chiến dịch marketing này. Nó được gọi bằng một cái tên đầy ám ảnh: "The Baby Killer Scandal".
Một làn sóng tẩy chay khổng lồ đã nổ ra trên toàn thế giới. Người ta xuống đường biểu tình, gọi Nestlé là "kẻ giết trẻ em". Phải mất nhiều năm đấu tranh, WHO mới ban hành được một bộ quy tắc quốc tế về tiếp thị các sản phẩm thay thế sữa mẹ. Nhưng với Nestlé, dù họ đã thay đổi chiến lược, vết nhơ đó vẫn còn mãi.
Tôi ngồi lặng người. Làm thế nào một tập đoàn sản xuất thực phẩm, một thương hiệu hiện diện trong mọi gia đình, lại có thể xây dựng lợi nhuận của mình trên sinh mạng của những đứa trẻ vô tội? Câu chuyện này đã mở ra cho tôi một góc nhìn hoàn toàn khác về cái giá của sự thiếu hiểu biết và sức mạnh thao túng của marketing.
Giếng Làng Cạn Nước: Khi Nguồn Sống Bị Đóng Chai Và Bán Đi
Nếu câu chuyện về sữa bột là một bi kịch của quá khứ, thì câu chuyện về nước uống đóng chai lại là một vấn đề nhức nhối của hiện tại. Nestlé là tập đoàn sở hữu nhiều thương hiệu nước đóng chai nhất thế giới, trong đó có những cái tên quen thuộc như Pure Life, La Vie, Perrier, San Pellegrino...
Họ quảng cáo về sự tinh khiết, về nguồn nước trong lành từ thiên nhiên. Nhưng họ ít khi nói về việc "thiên nhiên" đó đã bị khai thác đến kiệt quệ như thế nào.
Tại một ngôi làng nhỏ ở Pakistan, Nestlé đã xây dựng một nhà máy để khai thác nước ngầm, đóng chai và bán ra dưới thương hiệu Pure Life. Họ khoan những giếng sâu hàng trăm mét, hút lên một lượng nước khổng lồ mỗi ngày. Hậu quả là, mực nước ngầm của cả khu vực sụt giảm nghiêm trọng. Những chiếc giếng làng, nguồn nước sinh hoạt duy nhất của người dân, dần dần cạn khô. Người dân địa phương, những người đã sống ở đó qua nhiều thế hệ, bỗng dưng không còn nước để uống. Trớ trêu thay, họ lại phải bỏ tiền ra mua chính những chai nước Pure Life được hút lên từ mảnh đất của mình.
Câu chuyện tương tự cũng xảy ra ở nhiều nơi khác trên thế giới, ngay cả ở những nước phát triển. Tại California, trong suốt những đợt hạn hán lịch sử, Nestlé vẫn tiếp tục hút hàng triệu gallon nước từ các khu rừng quốc gia để sản xuất nước đóng chai Arrowhead, trong khi người dân được yêu cầu phải tiết kiệm từng giọt nước. Họ làm được điều đó nhờ những giấy phép khai thác có từ hàng thế kỷ trước, và chỉ phải trả một khoản phí rẻ mạt.
Cựu CEO của Nestlé, Peter Brabeck-Letmathe, từng gây bão khi phát biểu rằng quan điểm coi nước là một quyền cơ bản của con người là một quan điểm "cực đoan". Với ông, nước là một loại thực phẩm, một món hàng hóa, và nên có giá trị thị trường.
Tôi lớn lên ở một đất nước nhiệt đới, nơi dòng sông và những cơn mưa là một phần của tâm hồn. Tôi hiểu giá trị của nước. Và tôi không thể chấp nhận được việc một tập đoàn có thể đến một vùng đất, hút cạn nguồn sống của cả một cộng đồng, đóng nó vào chai nhựa, rồi bán lại cho chính họ và phần còn lại của thế giới. Đó không còn là kinh doanh, đó là sự chiếm đoạt.
Vị Đắng Của Sô-cô-la, Của Dầu Cọ, và Những Lời Hứa Bị Bỏ Quên
Cuộc hành trình tìm hiểu của tôi càng đi sâu, tôi càng thấy những góc khuất tương tự trong gần như mọi sản phẩm của họ.
Thanh KitKat tôi vẫn thường ăn, ai mà ngờ được rằng đằng sau vị ngọt đó là câu chuyện đầy cay đắng của những đứa trẻ nô lệ. Phần lớn cacao trên thế giới đến từ Bờ Biển Ngà, nơi tình trạng sử dụng lao động trẻ em, thậm chí là buôn bán nô lệ trẻ em trên các đồn điền cacao, là một vấn nạn kinh hoàng. Các cuộc điều tra đã nhiều lần chỉ ra rằng chuỗi cung ứng của Nestlé có liên quan đến những trang trại này. Họ đã nhiều lần hứa hẹn sẽ "xóa sổ" lao động trẻ em khỏi chuỗi cung ứng của mình vào năm này, năm khác. Nhưng cho đến tận hôm nay, vấn đề đó vẫn còn tồn tại. Lời hứa của họ, cũng giống như lớp sô-cô-la ngọt ngào, dường như chỉ để che đậy một sự thật trần trụi và tàn nhẫn.
Rồi đến dầu cọ, một thành phần có trong vô số các sản phẩm từ mì gói Maggi đến bánh kẹo. Nhu cầu khổng lồ về dầu cọ giá rẻ đã dẫn đến nạn phá rừng nhiệt đới trên diện rộng ở Indonesia và Malaysia. Những cánh rừng, vốn là mái nhà của vô số loài động vật hoang dã như đười ươi, đã bị san phẳng để nhường chỗ cho những đồn điền cọ dầu bạt ngàn.
Và còn vô số những câu chuyện khác: vụ bê bối mì Maggi chứa chì vượt ngưỡng ở Ấn Độ, việc định giá sai lệch các sản phẩm dinh dưỡng khiến chúng có vẻ "khỏe mạnh" hơn thực tế, hay việc thông đồng với các đối thủ để ấn định giá sô-cô-la... Mỗi câu chuyện là một mảnh ghép, và khi ghép chúng lại, một bức tranh toàn cảnh về một đế chế kinh doanh khổng lồ hiện ra, một đế chế dường như sẵn sàng đặt lợi nhuận lên trên cả đạo đức, sức khỏe con người và sự bền vững của hành tinh.
Ly Cà Phê Nguội Lạnh và Lời Tự Vấn
Tôi quay trở lại với thực tại. Ly Nescafé trên bàn đã nguội ngắt từ bao giờ. Tôi nhìn nó, không còn cảm thấy hương vị quen thuộc nữa. Giờ đây, nó mang theo vị của những giếng nước cạn khô ở Pakistan, vị của những giọt mồ hôi và nước mắt của những đứa trẻ trên đồn điền cacao.
Tôi không viết bài này để kêu gọi một cuộc tẩy chay toàn diện. Điều đó thật phức tạp. Nestlé là một tập đoàn đa quốc gia khổng lồ, tạo ra công ăn việc làm cho hàng triệu người và sản xuất những sản phẩm đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của hàng tỷ người khác. Thế giới, như tôi vẫn luôn chiêm nghiệm, là một màu xám.
Nhưng tôi viết bài này, trước hết là cho chính mình, và sau là cho những ai vô tình đọc được. Tôi viết để nhắc nhở bản thân rằng, không có sự tiện lợi nào là miễn phí. Đằng sau mỗi sản phẩm giá rẻ, mỗi thương hiệu quen thuộc, đều có một câu chuyện, một chuỗi cung ứng, và một cái giá nào đó mà ai đó, ở một nơi nào đó, đang phải trả.
Tôi không thể thay đổi cả một tập đoàn. Nhưng tôi có thể thay đổi chính mình. Tôi có thể trở thành một người tiêu dùng có ý thức hơn. Tôi có thể bắt đầu bằng việc đặt câu hỏi: "Sản phẩm này đến từ đâu? Nó được tạo ra như thế nào? Nó có đang làm hại ai không?". Tôi có thể lựa chọn ủng hộ những thương hiệu địa phương, những doanh nghiệp nhỏ có tâm, những người đang cố gắng tạo ra những sản phẩm bền vững và có đạo đức.
Hành trình này sẽ không dễ dàng, và có thể sẽ tốn kém hơn. Nhưng tôi tin rằng, đó là một cái giá xứng đáng để trả, cho một lương tâm thanh thản và cho một thế giới tốt đẹp hơn.
Tôi đổ ly cà phê đã nguội đi. Có lẽ từ ngày mai, tôi sẽ thử tự rang xay và pha cho mình một ly cà phê phin. Chậm hơn một chút, cầu kỳ hơn một chút, nhưng ít nhất, tôi biết rõ câu chuyện đằng sau nó.
Và có lẽ, bạn cũng nên tự hỏi: Ly cà phê bạn đang uống, câu chuyện đằng sau nó là gì?
Mun
