(toc) #title=(Sách Self-Help, Hai Mặt Của Một Cuốn Sách)
Sài Gòn, đêm đã về khuya. Ngoài kia, thành phố đã thôi không còn hối hả, chỉ còn lại những ánh đèn vàng hiu hắt và tiếng mưa rơi đều đều. Trong căn phòng nhỏ, chỉ có tôi và ánh sáng từ màn hình laptop. Đây là những khoảnh khắc tôi thích nhất, khi có thể đối diện với những suy nghĩ ngổn ngang mà ban ngày mình luôn cố gắng lờ đi.
Ánh mắt tôi vô tình dừng lại ở kệ sách. Có một ngăn riêng mà tôi vừa yêu, vừa có chút e dè. Nơi đó xếp ngay ngắn những cuốn sách với cái tên đầy hứa hẹn: "Đắc Nhân Tâm", "Dám Thất Bại", "Cha Giàu Cha Nghèo", "Nghĩ Giàu và Làm Giàu"... Ngăn sách self-help.
Tôi tin rằng, trong hành trình của mỗi người trẻ, ai rồi cũng sẽ có một giai đoạn "phải lòng" những cuốn sách này. Chúng là những cuốn sách bán chạy nhất thế giới, và điều đó chắc chắn phải có lý do. Tôi cũng không ngoại lệ. Đã từng có một thời, tôi là một "tín đồ" trung thành, ngấu nghiến từng trang sách với niềm tin rằng mình đang nắm giữ chìa khóa để mở ra cánh cửa thành công, để thay đổi vận mệnh.
Nhưng rồi thời gian trôi đi, những trải nghiệm và vấp ngã đã dạy cho tôi rằng, cuộc đời không phải là một đường thẳng, và bất cứ liều thuốc nào cũng đều có hai mặt: lợi ích và độc hại. Sách self-help, với tôi, cũng vậy.
Mặt Sáng: Liều Thuốc Trợ Tim Cho Kẻ Lạc Lối
Hãy thành thật với nhau, sách self-help thực sự bổ ích. Nhưng "bổ ích" ở đây cần được đặt trong một bối cảnh cụ thể. Mặt sáng của nó, theo tôi, là dành cho những người đang ở vạch xuất phát, những người đang lạc lối, hoang mang, và cần một cú hích đầu tiên.
Tôi nhớ lại chính mình của nhiều năm về trước, một gã trai vừa mới ra trường, ôm mộng lớn nhưng trong tay không có lấy một tấm bản đồ. Tôi loay hoay, không biết nên bắt đầu từ đâu, không biết nên giao tiếp thế nào, quản lý tài chính ra sao. Lúc đó, "Cha Giàu Cha Nghèo" đã mở ra cho tôi một khái niệm hoàn toàn mới về "tài sản" và "tiêu sản". "Đắc Nhân Tâm" đã dạy tôi những nguyên tắc cơ bản nhất để làm người khác yêu quý mình.
Chúng giống như một liều thuốc trợ tim. Khi bạn đang đứng tim vì hoảng sợ và mất phương hướng, liều thuốc đó sẽ giúp tim bạn đập trở lại, giúp bạn có đủ năng lượng để đứng dậy và bước đi những bước đầu tiên. Chúng cung cấp một công thức, một hệ thống, một niềm tin rằng "bạn có thể làm được". Với một người đang chới với giữa biển khơi, thì đó là chiếc phao cứu sinh, là ngọn hải đăng le lói ở phía xa. Không có chúng, có lẽ rất nhiều người đã gục ngã ngay từ những thử thách đầu tiên.
Mặt Tối: Vị Ngọt Gây Nghiện Của Liều Thuốc Quá Hạn
Cái gì cũng có hai mặt. Nước có thể duy trì sự sống, nhưng cũng có thể dìm chết bạn. Sách self-help cũng vậy. Khi bạn đã bắt đầu bơi được rồi mà vẫn cứ ôm khư khư lấy chiếc phao, nó sẽ trở thành gánh nặng, thậm chí là thứ kéo bạn chìm xuống. Mặt tối của nó, là dành cho những người đã đi được một đoạn đường, nhưng lại lạm dụng nó như một chất gây nghiện.
Sự độc hại đầu tiên là ảo tưởng về "công thức chung cho thành công". Những cuốn sách này thường được viết bởi những người đã thành công vang dội, nhưng họ kể câu chuyện theo một lăng kính đã được chọn lọc. Họ kể về việc họ đã nỗ lực ra sao, nhưng ít khi nói về những may mắn, những đặc quyền, những mối quan hệ hay bối cảnh xã hội đã giúp họ. Họ đưa ra một công thức A + B = C, và ngầm khẳng định rằng bất kỳ ai áp dụng công thức đó cũng sẽ thành công. Điều này tạo ra một sự nguy hiểm chết người: chủ nghĩa tích cực độc hại. Nó khiến chúng ta tin rằng, nếu mình thất bại, đó hoàn toàn là lỗi của mình - do mình chưa đủ nỗ lực, chưa đủ tích cực, chưa đủ "khát khao". Nó phủ nhận đi những yếu tố thực tại, những bất công xã hội, và đẩy toàn bộ gánh nặng lên đôi vai của cá nhân.
Sự độc hại thứ hai, và cũng là điều tôi trăn trở nhất, là sự lạm dụng cảm xúc. Như trong file tài liệu tôi đọc được, tác giả Sang Đỗ đã phân tích rất sâu sắc. Nhiều phương pháp trong sách self-help khi được đưa ra ngoài đời thực, qua các lớp học, các buổi diễn thuyết, đã bị biến tướng thành một thứ "ma thuật" để thao túng. Người ta không dùng lý lẽ để bạn "thấu hiểu", mà dùng những kỹ thuật kích động cảm xúc để bạn "hưng phấn". Họ tạo ra một không khí đầy năng lượng, thuê những "chim mồi" để tạo hiệu ứng đám đông, khiến bạn trong một khoảnh khắc cảm xúc dâng trào mà đưa ra những quyết định thiếu lý trí, ví dụ như xuống tiền mua một khóa học đắt đỏ.
Đức Phật, khi xưa, đã không làm vậy. Khi Tu Bồ Đề, một người đức cao vọng trọng, xin được làm đệ tử, Phật đã không vội vàng đồng ý. Ngài bảo ông hãy về suy nghĩ thêm mười ngày nữa, để chắc rằng quyết định đó đến từ sự thấu hiểu thực sự, chứ không phải cảm xúc nhất thời. Kẻ nào dùng cảm xúc để lôi kéo người khác đi theo mình, đó là ma giáo. Và đáng buồn thay, rất nhiều "diễn giả" ngoài kia đang làm đúng như vậy. Họ biến kiến thức thành một công cụ chốt sale, bán cho bạn một liều "doping" tinh thần, để rồi khi thuốc hết tác dụng, bạn lại phải quay lại tìm họ. Đó là một vòng lặp gây nghiện.
Thế Giới Màu Xám và Hành Trình Tìm Lối Đi
Vậy, sách self-help là tốt hay xấu? Câu trả lời của tôi là: nó không tốt, cũng không xấu. Nó là một công cụ. Và một công cụ thì có thể được dùng để xây nhà, hoặc để làm vũ khí.
Cũng giống như một ví dụ mà tôi rất tâm đắc: gia vị trong nấu ăn. Khi bạn chưa biết nấu ăn, một gói gia vị hoàn chỉnh sẽ giúp bạn có một món ăn "ăn được". Nó cứu cánh bạn. Nhưng nếu bạn muốn trở thành một đầu bếp thực thụ, bạn không thể cả đời phụ thuộc vào gói gia vị đó. Bạn phải học cách nếm từng loại nguyên liệu, hiểu từng loại gia vị, và tự mình tạo ra công thức. Ít quá thì thiếu, nhiều quá thì dở, cái gì cũng cần vừa đủ. Sách self-help cũng vậy. Đọc một vài cuốn để lấy cảm hứng ban đầu thì tốt, nhưng đọc quá nhiều và xem nó là chân lý thì lại thành ra độc hại.
Thế giới này vốn dĩ là một màu xám. Nó không phải là màu trắng tinh khôi, cũng chẳng phải màu đen tuyệt đối. Nó là sự dung hòa, sự đấu tranh giữa hai mảng sáng tối. Bản chất con người chúng ta cũng vậy. Trong mỗi chúng ta luôn tồn tại song song phần "con" và phần "người". Phần "con" thì luôn khao khát những thứ nhanh chóng, dễ dàng, những công thức thành công ăn liền, những lời tung hô và sự công nhận. Sách self-help, với những lời hứa hẹn ngọt ngào, thường đánh vào phần "con" đó.
Nhưng phần "người" trong chúng ta thì khác. Nó khao khát sự thấu hiểu, sự trưởng thành thực sự đến từ trải nghiệm, từ vấp ngã, từ những mối quan hệ chân thành. Hành trình phát triển bản thân không phải là đọc một cuốn sách rồi làm theo răm rắp. Hành trình đó là dám thử, dám sai, dám đối mặt với những góc tối của chính mình, và học hỏi từ chính những sai lầm đó.
Biết Ơn Vì Những Cuốn Sách Tạo Động Lực
Đêm đã sâu hơn. Cơn mưa ngoài kia cũng đã ngớt hạt. Tôi nhìn lại ngăn sách self-help, lòng không còn yêu hay ghét. Tôi thấy biết ơn.
Tôi biết ơn những cuốn sách đó, vì đã cho tôi chiếc phao cứu sinh trong những ngày đầu chới với. Nhưng tôi cũng biết ơn những lời phê bình, những góc nhìn phản biện, và cả những trải nghiệm cay đắng đã giúp tôi nhận ra rằng chiếc phao không thể thay thế cho việc tự mình học bơi.
Hành trình trưởng thành thực sự không nằm trong một cuốn sách nào cả. Nó nằm ở chính cuộc đời này, trong từng mối quan hệ, trong từng công việc, trong từng lần vấp ngã rồi tự mình đứng dậy. Nó phức tạp, nó hỗn loạn, nó đầy những mảng màu xám.
Và có lẽ, đó mới chính là vẻ đẹp thực sự của cuộc sống.
Mun
